Nam kỳ là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Nam Kỳ

Nam Kỳ là một khái niệm địa lý – hành chính có tính lịch sử, từng được sử dụng để chỉ khu vực phía Nam lãnh thổ Việt Nam, dưới thời Pháp thuộc có tên gọi chính thức là "Cochinchine". Đây là vùng đất đầu tiên của Việt Nam bị thực dân Pháp chiếm đóng và tổ chức thành thuộc địa theo mô hình hành chính kiểu Pháp, với trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa là Sài Gòn.

Khác với Bắc Kỳ (Tonkin) và Trung Kỳ (Annam) nằm dưới chế độ bảo hộ, Nam Kỳ chịu sự cai trị trực tiếp của Pháp và có quy chế pháp lý hoàn toàn khác biệt. Tên gọi "Nam Kỳ" từng xuất hiện trong các hiệp ước chính thức giữa triều Nguyễn và chính quyền Pháp, trong đó quyền kiểm soát vùng đất này được nhượng lại cho Pháp thông qua các điều khoản về lãnh thổ và chủ quyền.

Ngày nay, khái niệm Nam Kỳ không còn tồn tại trong hệ thống hành chính chính thức của Việt Nam, nhưng vẫn hiện diện trong nghiên cứu sử học, địa lý học và văn hóa như một biểu tượng đặc trưng cho thời kỳ thuộc địa, đô thị hóa sớm và tiếp xúc văn hóa phương Tây.

Phạm vi lãnh thổ của Nam Kỳ qua các thời kỳ

Lãnh thổ Nam Kỳ thời kỳ thuộc địa bao gồm toàn bộ vùng Đồng bằng sông Cửu Long và một phần Đông Nam Bộ ngày nay. Các tỉnh chủ chốt trong cấu trúc hành chính thời Pháp gồm: Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Cần Thơ, Mỹ Tho, Rạch Giá, Trà Vinh, Bến Tre, Long Xuyên, Sa Đéc, và Cà Mau.

Tổng diện tích ước tính hơn 65.000 km², bao phủ một hệ sinh thái phong phú với sông rạch chằng chịt do hệ thống sông Mekong phân lưu tạo thành. Vùng đất này có đặc điểm phù sa màu mỡ, đất thấp, có nhiều vùng ngập nước, phù hợp cho trồng lúa, nuôi thủy sản và phát triển kinh tế nông nghiệp hàng hóa.

Bảng dưới đây minh họa sự phân bố hành chính chính của Nam Kỳ giai đoạn 1930–1940 theo tài liệu từ Gallica – Thư viện Quốc gia Pháp:

Tỉnh	Trung tâm hành chính	Diện tích (km²)	Ghi chú
Gia Định	Sài Gòn	1.050	Trung tâm hành chính – kinh tế chính
Cần Thơ	Cần Thơ	3.000	Đầu mối giao thông thủy nội địa
Mỹ Tho	Mỹ Tho	2.300	Nông nghiệp trù phú
Rạch Giá	Rạch Giá	3.800	Giáp biển, phát triển ngư nghiệp

Quá trình hình thành và phát triển lịch sử

Lịch sử Nam Kỳ bắt đầu từ cuối thế kỷ XVII, khi chúa Nguyễn thực hiện quá trình Nam tiến và khai phá các vùng đất thuộc lãnh thổ của vương quốc Chân Lạp trước đó. Năm 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu cử Nguyễn Hữu Cảnh vào trấn nhậm Gia Định, lập phủ Gia Định, chính thức xác lập quyền kiểm soát của Đại Việt ở vùng đất này.

Trong các thế kỷ XVIII–XIX, vùng đất Nam Kỳ tiếp tục phát triển kinh tế, hình thành mạng lưới thương cảng và đô thị sôi động như Bến Nghé, Chợ Lớn, Mỹ Tho. Tuy nhiên, đến giữa thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp mở rộng chiến tranh xâm lược Việt Nam, Nam Kỳ là nơi đầu tiên bị tấn công và chiếm đóng.

Cột mốc năm 1859 đánh dấu sự kiện quân Pháp đánh chiếm thành Gia Định. Đến năm 1862, qua Hiệp ước Nhâm Tuất, triều đình nhà Nguyễn buộc phải nhượng 3 tỉnh miền Đông cho Pháp. Năm 1867, Pháp hoàn tất việc chiếm đóng thêm 3 tỉnh miền Tây, xác lập toàn bộ Nam Kỳ như một thuộc địa chính thức của Pháp, hoàn toàn tách biệt về chính trị khỏi triều đình Huế.

Đặc điểm hành chính dưới thời Pháp thuộc

Nam Kỳ là xứ duy nhất trong ba kỳ được tổ chức theo mô hình "thuộc địa" (colonie) – trực thuộc chính quyền Paris và nằm ngoài sự quản lý của triều đình nhà Nguyễn. Chính quyền Pháp thiết lập một hệ thống hành chính gồm Toàn quyền Đông Dương, Thống đốc Nam Kỳ và các công sứ quản lý từng tỉnh.

Nam Kỳ không có vua đại diện như Trung Kỳ hay Bắc Kỳ. Mọi quyền lực được tập trung trong tay các quan chức Pháp. Hệ thống hành chính gồm 21 tỉnh, chia thành các quận và tổng. Các vị trí quan trọng như Đốc lý, Chánh tham biện, Tri huyện đều do người Pháp hoặc công chức Pháp hóa nắm giữ.

Về pháp lý, người dân Nam Kỳ thuộc nhóm "quốc tịch An Nam nhưng dưới luật Pháp", được hưởng một số quyền về giáo dục, báo chí và dân sự nhưng không được tham gia điều hành chính quyền. Sự phân tầng xã hội giữa người Pháp – người bản xứ, giữa cư dân đô thị – nông thôn được củng cố qua cấu trúc hành chính.

Các tài liệu pháp lý liên quan đến mô hình hành chính Nam Kỳ được lưu trữ tại Lưu trữ Quốc gia Pháp, phản ánh chi tiết về cấu trúc bộ máy, các luật lệ áp dụng, cũng như hệ thống giám sát thuộc địa được thiết lập tại đây.

Văn hóa và xã hội thời kỳ Nam Kỳ thuộc địa

Trong thời kỳ Pháp thuộc, Nam Kỳ trở thành khu vực tiếp xúc sớm nhất với văn minh phương Tây. Hệ thống giáo dục theo mô hình Pháp được áp dụng đầu tiên tại Sài Gòn và Mỹ Tho, với các trường như Collège Chasseloup-Laubat (nay là Trường Lê Quý Đôn), Trường Mỹ nghệ Biên Hòa, và Trường Y khoa Đông Dương.

Bên cạnh hệ thống trường công lập, báo chí quốc ngữ và tiếng Pháp phát triển mạnh, với các tờ tiêu biểu như *Lục tỉnh tân văn*, *La Tribune Indigène*, *La Cloche Fêlée*. Đây là nơi sản sinh nhiều trí thức yêu nước như Trương Vĩnh Ký, Nguyễn An Ninh, Bùi Quang Chiêu, Phan Văn Hùm.

Xã hội Nam Kỳ cũng mang tính đa sắc tộc cao. Cộng đồng người Việt sống xen kẽ với người Hoa, Khmer, Chăm và người Pháp. Hệ thống tôn giáo cũng đa dạng, ngoài Công giáo và Phật giáo còn có Cao Đài, Hòa Hảo và Bửu Sơn Kỳ Hương – đều hình thành và phát triển mạnh tại Nam Kỳ. Sự kết hợp giữa văn hóa bản địa và yếu tố Tây phương đã hình thành phong cách sống “Tây hóa có chọn lọc”, đặc biệt rõ ở tầng lớp thị dân.

Vai trò của Nam Kỳ trong phong trào yêu nước và cách mạng

Nam Kỳ là nơi sớm tiếp nhận các tư tưởng dân chủ, tự do, xã hội học và chống thực dân từ châu Âu, thông qua sách báo, giáo dục và các mối quan hệ quốc tế. Vì vậy, nhiều phong trào yêu nước, chống Pháp và vận động cải cách đã xuất hiện tại đây từ cuối thế kỷ XIX.

Các tổ chức chính trị như *Đông Dương Cộng sản Đảng*, *Tân Việt Cách mạng Đảng*, *Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội* đều có cơ sở hoạt động tại Nam Kỳ. Khởi nghĩa Nam Kỳ năm 1940 là một trong những cuộc nổi dậy có quy mô lớn nhất do Đảng Cộng sản Đông Dương tổ chức, dù thất bại nhưng đã gây tiếng vang lớn.

Nhiều lãnh tụ cách mạng xuất thân từ Nam Kỳ hoặc hoạt động tại đây như Phạm Hồng Thái, Nguyễn An Ninh, Phan Văn Hùm, Tạ Thu Thâu. Tầng lớp tiểu tư sản trí thức và công nhân đô thị ở Sài Gòn – Chợ Lớn đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bá tư tưởng cách mạng.

Chuyển đổi hành chính sau Cách mạng Tháng Tám

Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tuyên bố xóa bỏ các đơn vị hành chính cũ của chế độ thực dân, trong đó có tên gọi “Nam Kỳ”. Vùng đất này được tái tổ chức hành chính với tên gọi mới là *Nam Bộ*, bao gồm các tỉnh Đồng Tháp Mười, miền Tây sông Hậu và miền Đông Nam Bộ.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946–1954), Nam Bộ được chia thành các Liên khu như Liên khu 8, Liên khu 9, Trung ương Cục miền Nam. Hệ thống hành chính kháng chiến sử dụng tên gọi các tỉnh gần giống với hiện tại, và nhiều tỉnh được chia nhỏ để dễ quản lý.

Sau Hiệp định Genève 1954, vùng đất Nam Kỳ cũ nằm dưới quyền kiểm soát của Việt Nam Cộng hòa cho đến năm 1975, sau đó được sáp nhập thành các tỉnh – thành phố trực thuộc Trung ương như TP. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, An Giang, Tiền Giang, Long An, Đồng Tháp... Tên gọi “Nam Kỳ” từ đó trở thành thuật ngữ lịch sử – không còn là một đơn vị hành chính chính thức.

Ảnh hưởng của Nam Kỳ trong văn hóa hiện đại

Mặc dù không còn tồn tại về mặt hành chính, tên gọi “Nam Kỳ” vẫn in đậm trong tâm thức văn hóa của người Việt, đặc biệt qua các sản phẩm văn học, âm nhạc, điện ảnh và nghiên cứu lịch sử. Nhiều nhạc phẩm như *Tình hoài hương*, *Sài Gòn đẹp lắm* hay các tác phẩm của Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, Vương Hồng Sển đều khai thác bối cảnh và con người Nam Kỳ.

Trong điện ảnh, các bộ phim như *Ngọn nến hoàng cung*, *Dòng sông hoa trắng*, *Mùa len trâu* phản ánh nếp sống miền sông nước Nam Bộ và xã hội Nam Kỳ cũ. Trong nghiên cứu học thuật, “Nam Kỳ học” (Cochinchina studies) trở thành một nhánh nhỏ thuộc nghiên cứu Đông Dương học (Indochina Studies) tại các viện, trường đại học trong và ngoài nước.

Tính cách “Nam Kỳ” thường được gắn với sự phóng khoáng, thực tế, tự do tư tưởng và dễ tiếp nhận cái mới – những đặc điểm hình thành qua quá trình lịch sử tiếp xúc sớm với phương Tây và đô thị hóa nhanh chóng.

Di sản kiến trúc – đô thị và các trung tâm quan trọng

Nam Kỳ thời thuộc địa để lại hệ thống di sản kiến trúc đặc sắc, với sự kết hợp giữa phong cách Pháp cổ điển và yếu tố khí hậu – vật liệu bản địa. Các công trình nổi bật có thể kể đến:

• Chợ Bến Thành (1914): biểu tượng kinh tế – thương mại của Sài Gòn.
• Nhà thờ Đức Bà (1880): kiến trúc Gothic châu Âu đặc trưng.
• Dinh Norodom – nay là Dinh Thống Nhất.
• Trường Trung học Petrus Ký – nay là Trường THPT Lê Hồng Phong.

Không gian đô thị Nam Kỳ được quy hoạch theo kiểu "mô hình bàn cờ", mang đặc trưng đô thị thuộc địa: đại lộ thẳng, vườn hoa, quảng trường, kênh đào. Đây là vùng duy nhất ở Việt Nam trong thế kỷ XIX–XX có quy hoạch đô thị mang tính hệ thống từ chính quyền thực dân.

Di sản kiến trúc Nam Kỳ ngày nay là đối tượng được quan tâm trong bảo tồn đô thị, lịch sử kiến trúc và du lịch văn hóa. Nhiều công trình đã được công nhận di tích quốc gia hoặc quốc tế, đóng góp vào việc định hình bản sắc thị giác và văn hóa vùng Nam Bộ.

Tài liệu tham khảo

1. Trường Viễn Đông Bác Cổ (École française d'Extrême-Orient). (1931). Cochinchine: Documents Historiques. Paris.
2. Gallica - Bibliothèque nationale de France. https://gallica.bnf.fr
3. Archives Nationales de France. https://www.archivesnationales.culture.gouv.fr
4. Nguyễn Văn Trung. (1970). Nam Kỳ: Một thời đã mất. Nam Sơn xuất bản, Sài Gòn.
5. Đặng Phong. (2005). Lịch sử kinh tế Việt Nam 1945–2000. Hà Nội: NXB Tri Thức.
6. Viện Sử học Việt Nam. (2021). Tổng tập Lịch sử Việt Nam. Hà Nội: NXB Khoa học Xã hội.
7. Hoàng Văn Lâu. (2012). Nam Bộ: Địa chí và Hành chính thời Pháp thuộc. TP.HCM: NXB Tổng hợp.